مجموعه ی کلیساهای آذربایجان

مجموعه کلیساهای ارامنه، بناهای اطراف این کلیساها و روستای دره شام از عناصر تبادل فرهنگی بین فرهنگ ارتودوکس بیزانس و فرهنگ ایران به شمار می روند. این کلیساها که در منتهی الیه جنوب شرقی محدوده ی فرهنگ ارمنی قرار گرفته بودند به مرکز اشاعه ی این فرهنگ در آذربایجان ایران بدل شدند و اکنون نیز، از نظر سلامت و اصالت، در وضعیت مناسبی به سر می برند.

قره کلیسا (کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس) دومین کلیسای قدیمی جهان و یکی از معتبرترین و پرنقش و نگارترین کلیسای ارمنیان است که از دو بخش قدیمی سیاهرنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شده است. این کلیسا که از قرن چهارم تا ششم میلادی روی آرامگاه طاطاوس مقدس بنا شده است برای مسیحیان منطقه و همچنین ارامنه ی جهان ارزش مذهبی بسیاری دارد. کلیسای سن استپانوس (کلیسای استفانوس مقدس) بعد از قره کلیسا از مهم ترین کلیساهای ارامنه ی ایران است. این کلیسا مربوط به قرون ۱۰ تا ۱۲ میلادی است. تمام محوطه ی این کلیسا در قلب کوه ها واقع شده و از احترام ویژه ای نزد پیروان دیگر ادیان نیز برخوردار است. در واقع این کلیسا به شاخه ی مسیحیان گریگوری که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد.

کلیسای زور زور (کلیسای مریم مقدس) سومین کلیسای معروف در فهرست جهانی کلیساهای ارمنیان ایران است. این کلیسای صلیبی شکل به حدود سال ۱۲۹۸ میلادی تعلق دارد.

روستای دره شام نیز به دلیل اینکه یک روستای ارمنی نشین و دارای آداب و رسوم خاص است در فهرست کلیساهای ارمنیان ایران ثبت شده است. در منطقه ی دره شام هشت کلیسا و زیارتگاه وجود دارد که از جمله ی آنها می توان به کلیسای مقدس علیا در کنار گورستان ارامنه ی دره شام، کلیسای سرگیس مقدس در دره شام میانه، کلیسای گنورگ مقدس در دره شام علیا و کلیسای چوپان در سر راه دره شام جلفا اشاره کرد.