true
true
امروز
جمعه, ۱۳ تیر , ۱۳۹۹ ساعت
true
true
آسبادها، قدیمی‌ترین آسیای بادی عمودمحور در جهان هستند که در قسمت شرق ایران ساخته شده‌اند. با توجه به اسناد تاریخی موثق، خاستگاه این آسبادها در منطقه سیستان است. آسبادها در گذشته رکن اصلی دوام و پایداری معیشت نیاکان شرق ایران بوده‌اند و همچنین نمونه بارزی از معماری سنتی ایران با رویکردی پایدار، استفاده از مصالح […]
true
آسبادها، قدیمی‌ترین آسیای بادی عمودمحور در جهان هستند که در قسمت شرق ایران ساخته شده‌اند. با توجه به اسناد تاریخی موثق، خاستگاه این آسبادها در منطقه سیستان است. آسبادها در گذشته رکن اصلی دوام و پایداری معیشت نیاکان شرق ایران بوده‌اند و همچنین نمونه بارزی از معماری سنتی ایران با رویکردی پایدار، استفاده از مصالح بوم آورد و انرژی پاک باد، به‌شمار می‌آیند. به دلیل ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد آسبادها و با توجه به جنبه‌های عملکردی و زیبا شناسانه آسبادها، بررسی آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. آسبادها در شرق ایران، خراسان جنوبی و رضوی و سیستان، از نظر گونه به چند دسته تقسیم می‌شوند و تنوع و گستردگی مخصوص به خود را دارند.
ایرانیان از دیرباز انواع آسبادها را بر اساس شرایط اقلیمی که در آن می‌زیستند، برای آرد کردن گندم و تهیه نان که یکی از مهم‌ترین غذاهای روزانه‌شان به‌شمار می‌آمد، احداث کرده‌اند. هر چند که این سازه‌های کهن معماری ایرانی در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته‌اند، امروزه با گسترش صنعت و تکنولوژی از رونق افتاده‌اند. با این حال ویژگی‌های معماری و فنی-مهندسی بسیار ارزشمندی در آنها نهفته‌است که می‌توانند به عنوان میراثی از دانش نیاکان در بهره‌برداری مناسب از اقلیم و شرایط محیطی به نسل‌های آینده معرفی گردند. متأسفانه تاکنون، مطالعات محدود و انگشت شماری در زمینه شناخت آسبادها صورت گرفته‌است. کمبود پنین مطالعاتی زمانی آشکار می‌شود که انرژی‌های تجدیدناپذیر رو به اتمام هستند. حال آنکه استفاده از باد که یکی از مظاهر انرژی خورشیدی است، در مناطق بادخیز به عنوان ابتدایی‌ترین منبع برای دیگر اشکال انرژی سابقه‌ای دیرینه دارد. بادهای ۱۲۰ روزه سیستان معروف‌ترین بادهای محلی در کشور ایران است که از اوایل خردادماه تا اواخر شهریورماه در منطقه وسیعی از نواحی شرقی ایران می‌وزد. آسبادها به عنوان یکی از روش‌های تولید انرژی، شاهدی در بهره‌گیری از امکانات محیطی بوده‌اند.
آسبادهای نشتیفان در شهرستان خواف آسبادهای نشتیفان از مهم‌ترین سازه‌های معماری شهرستان خواف در خراسان…یکشنبه ۱۸ شهریور ۹۷
آسبادهای نشتیفان در شهرستان خواف
آسبادهای نشتیفان از مهم‌ترین سازه‌های معماری شهرستان خواف در خراسان رضوی است. آسبادها یا آسیاب های بادی شاخصه مناطق بادخیز و کویری ایران است. این سازه با ظاهری ساده از خشت و چوب برای تامین خوراک و معاش مردم کویرنشین اهمیت زیادی داشته و تلفیقی از هنر و دانش معماریِ صنعتی گذشته‌گان را به نمایش می‌گذارد. مجموعه‌ای از آسبادها در شهرستان خواف و مناطق اطراف آن احداث شده‌اند که مشهورترین آنها یعنی آسبادهای نشتیفان هنوز پابرجا هستند.
اهمیت آسبادها به دلیل بهره برداری درست از شرایط طبیعیِ محل است. معماران این سازه‌ها به بهترین شکل خود را با اقلیم کویری منطقه تطبیق داده و از طبیعت سخت منطقه برای تامین معاش و موادغذایی بهره برده‌اند. این مناطق از گذشته در معرض بادهای سیستان قرار داشته اند و این ویژگی مردم محلی را به سمت برپا کردن آسیاب های بادی سوق داده است.
مردم دنیا آسیاهای بادی هلند را بیشتر از آسبادهای ایران می‌شناسند. در حالی که ایرانیان نخستین کسانی بوده‌اند که از دانش ساخت آسیاب بادی استفاده کرده و نیروی باد را برای چرخاندن آسیاها به کار برده اند.
وجه تسمیه
آس به معنی دانه ریز سنگ است. بنا بر سخن اهالی قدیمی، آسبادهای این منطقه در آغاز بر روی مرتفع ترین محل یا به قول محلی ها در نیش تپه ساخته شده است. در حقیقت نشتیفان از واژه «نیش تپه» آمده و به مرور تغییر شکل داده است.
در آسیا دو سنگ گرد بر روی هم قرار می‌گیرند و از طریق نیروی آب، باد یا حرکت دست انسان بر روی هم می‌چرخند. گندم که از مهم ترین مواد غذایی و قوت غالب مردم بوده به کمک همین چرخ ها به آرد تبدیل می‌شود. در مناطقی که آب فراوان بوده، آسیا به کمک جریان آب می‌چرخیده ولی در محل هایی که وزش باد بیشتر بوده، آس‌ها از طریق باد به چرخش در می‌آمده‌اند. چرخش این آسیاها به وجود بادهای قوی، مداوم و طولانی وابسته بوده است.
منطقه نشتیفان در شهرستان خواف واقع شده است. خواف در جنوب شرقی مشهد و منطقه‌ای بادخیز است که از سه جهت شمال، جنوب و شرق در مسیر بادهای گوناگون قرار گرفته است. آسبادها تنها در مناطقی احداث می‌شده‌اند که قدرت باد در آنجا می توانسته آسیاهای سنگین و بزرگ را به چرخش در بیاورد، ضمن اینکه جریان باد می‌بایست همیشگی و مداوم نیز باشد. در این منطقه بادهای ۱۲۰ روزه سیستان به مدت ۳ ماه منطقه را تحت نفوذ قرار می‌دادند و استان های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و بخش جنوبی استان خراسان رضوی را در بر می‌گرفتند.
از آغاز پیدایش آسبادهای نشتیفان اطلاع دقیقی در دست نیست. مورخین و سفرنامه نویسان آن را به پیش از اسلام ربط داده‌اند. ولی در پرونده ثبتی این آثار در فهرست آثار ملی کشور، قدمت آن ها به دوره صفویه یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش بر می گردد.
معماری آسبادهای نشتیقان
آسبادهای نشتیفان شامل سه ردیف آسیاست که بر بلندای خانه‌های مسکونی و مزارع و باغات احداث شده است. این آسیاها در ضلع شمال شرقی شهر بر فراز یک تپه سربرآورده است. به همین دلیل از همه نقاط شهر به چشم می‌آیند و هماهنگ با شیب تپه‌انحنایی چشم نواز در مقابل پهنای آسمان دارند. در بخش شرقی و شمالی آسبادها قبرستان سنّی هاست چرا که بیشتر اهالی نشتیقان اهل سنت هستند.
آسبادها معمولا به صورت مجزا ساخته نمی‌شوند.
به عبارت دیگر تعداد زیادی از این سازه‌ها با یک طول و عرض و ارتفاع و با یک سیستم
در یک محل در کنار یکدیگر ساخته می‌شوند. دلیل آن این است که بادهای قوی نتوانند بناها را تخریب کنند.
دلیل دیگر نیز مرکزیت دادن به آس‌بادهاست
زیرا محل قرارگیری آن ها در حقیقت پایگاهی است که کشاورزان
پس از بازدهی محصول، آنجا جمع می‌شوند
و اجتماع کوچکی را
برای داد و ستد و فروش گندم و آرد به وجود می‌آورند.
در انتهای ردیف آسبادهای نشتیفان و
متصل به آخرین آسباد در امتداد شمالی،
یخچالی با سازه گنبدی سنگچین وجود دارد که
از یک فضای ورودی و اتاقک گنبدی تشکیل شده است.
این سازه که به نظر الحاقی می‌آید از نظر بصری مجموعه را مخدوش کرده است.
اکثر آسبادهای این ردیف متروک و رها شده و از کار افتاده‌اند.
اقدامات مرمتی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی
در بخشی از بناها صورت داده صرفا قرار دادن یک لایه اندود کاهگل بر روی بام و بعضی از دیوارهای محصور کننده پره‌هاست.
تنها آس‌بادی که در میان این ۳۲ واحد آسباد سالم است
و در حال حاضر نیز کار می‌کند در این قسمت واقع شده و متعلق به آقای اعتباری است.
این آسیابان نشتیفانی سالیان سال است که
به همت خودش آس‌بادش را تعمیر کرده و سرپا نگه داشته است.
در هر حال گسترش تکنولوژی و دانش فنی
همراه با ظهور آسیاهای موتوری و برقی،
روزگار آسبادها را به پایان رسانده است.
با این همه این سازه‌ها همچنان به عنوان آثاری باستانی
سطح فرهنگی مردم ایران زمین
در گذشته را حکایت می کند.
خبری در این موضوع:»
ایرنا- آسباد سامانه آرد كردن گندم با استفاده از قدرت باد است و آسبادهای نشتیفان خواف در استان خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسباد جهان است كه پیش از اسلام در این منطقه ساخته شده است.
این آسبادها كه آمیزه ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذكاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند كه به عنوان یكی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی سالانه میزبان صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی اند كه این شمار همچنان رو به فزونی دارد.
در میان شهرستان های مختلف خطه خراسان، شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در ۲۵۰ كیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی افزون بر ۱۱۰ هزار نفر یكی از تاریخی ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می شود.
شهر نشتیفان شهرستان خواف محلی است كه آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته است و وجه تسمیه نشتیفان این است كه چون این منطقه در معرض ‘نیش توفان’ های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند.
در واقع عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه ‘نش’ كه محلی شده ‘نیش’ است و كنایه از نیش كژدم (عقرب) است كه به وفور در این منطقه یافت می شود و ‘تیفان’ كه محلی شده ‘توفان’ و وزش شدید بادهای موسمی است كه این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز كرده است.
ساكنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره برداری كرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی كه دست كم در شش سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.
در میان شهرستان های مختلف خطه خراسان، شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در ۲۵۰ كیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی افزون بر ۱۱۰ هزار نفر یكی از تاریخی ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می شود.
شهر نشتیفان شهرستان خواف محلی است كه آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته است و وجه تسمیه نشتیفان این است كه چون این منطقه در معرض ‘نیش توفان’ های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند.
در واقع عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه ‘نش’ كه محلی شده ‘نیش’ است و كنایه از نیش كژدم (عقرب) است كه به وفور در این منطقه یافت می شود و ‘تیفان’ كه محلی شده ‘توفان’ و وزش شدید بادهای موسمی است كه این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز كرده است.
ساكنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره برداری كرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی كه دست كم در شش سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.
* آسباد، هنر مشترك سنگ و باد
از توجه و تامل در واژه ‘آس’ می توان به خوبی به تاریخچه آسبادها پی برد. این كلمه در فرهنگ معین چنین معنی شده است: ‘ دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده كه سنگ فوقانی در میان، میلی آهنین دارد كه از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش كرده و حبوبات و جز آن را خرد كند و آرد سازد’.
خلق آسبادها در نشتیفان به سبب وجود بادهای ۱۲۰ روزه است كه ساكنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس كردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
به گفته تاریخ نگاری به نام ‘ سون هدین’ عمده ترین دلیل روی آوردن به ساخت آسبادها در خواف حاكمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب بوده است.
در روزگار و مكانی كه هیچ نیروی خاصی برای برطرف كردن نیازهای بشر وجود نداشته مهار باد و استفاده از آن برای آرد كردن گندم سبب افزایش كارایی نشتیفان شده است.
اما عدم وجود همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یك مشكل عمده در استفاده از آسبادها بوده است ولی مردمان گذشته نشتیفان برای برطرف كردن این مشكل در فصولی كه باد كمی وجود داشته از رودخانه‌های جنوب نشتیفان كه در آن مواقع از جریان آب برخوردار بوده اند به منظور به كارگیری آسیابهای آبی هم استفاده كرده‌اند كه بقایای این آسیابهای آبی در نشتیفان قابل رویت است.
* فن و هنر كار
طرز كار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نكاتی كه در كتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذكر شده است به این صورت است كه چرخ و پرهای غول آسایی را كه ۴۸ بال و ۳۲ پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند.
اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محكم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حركت در می‌آورد. از حركت چرخ و پر نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می چرخد.
وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حركت در می‌آید چوبی كوچك به نام لك لكی را با خود می‌جنباند و حركت لك لكی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگها می‌رسد.
ناودان چوبی كه ‘دول بره’ نامیده می شود در حركت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم كه به آن پرخوی گندم می گویند به حفره میانی سنگ هدایت می‌كند.
طبیعی است هر چه باد سریعتر بوزد سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حركت لك لكی و لرزش دول بره مقدار گندم زیاد تری را به میان سنگها می‌برد.
به طور كلی می‌توان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است كه درعین سادگی، دارای كارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به كار می‌گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است.
آسبادها در مقایسه با آسیابهای صنعتی كنونی، هیچ آلودگی نداشته و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی‌شده است. نكته‌ای كه باید در زندگی بشر مدرن كمی مورد تامل قرار گیرد.
* در نوبت نخست ثبت جهانی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: طبق درخواست سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تهیه و تحویل پرونده ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان در سال جاری، این آثار تاریخی در نوبت نخست ثبت در فهرست جهانی قرار گرفت.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: ارزش این آثار به حدی است كه سازمان مركزی بر ضرورت تكمیل و ارسال هرچه زودتر پرونده مطالعاتی آنها تاكید كرده است.
وی ادامه داد: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت جهانی آثاری است كه استانهای بیشتری نمونه این آثار را داشته باشند به این ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با توجه به برخورداری از آسباد به دلیل وجود بادهای ۱۲۰ روزه مشمول پرونده ثبت جهانی آسبادها می شوند.
وی تاكید كرد: اقدامات مرمتی و تامین اعتبار لازم برای بازسازی و مرمت این آثار تامین می شود و در این زمینه مشكلی وجود ندارد.
true
true
true
شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید
- کامل کردن گزینه های ستاره دار (*) الزامی است
- آدرس پست الکترونیکی شما محفوظ بوده و نمایش داده نخواهد شد
true
